Wyobraźcie sobie taką sytuację:
Jest poniedziałkowy poranek. Na grupie klasowej na Messengerze pojawia się wiadomość:

„Uwaga! W naszej szkole znaleziono groźnego pająka z Ameryki Południowej!
Szkoła zostanie zamknięta na dwa tygodnie!
Nie przychodźcie jutro na lekcje!!!” 🕷️😱

Do wiadomości dołączone jest zdjęcie dużego pająka na podłodze szkolnego korytarza.
W ciągu kilku minut wszyscy w klasie zaczynają komentować:

• „Ale super, dwa tygodnie wolnego!”
• „Moja mama jest przerażona, mówi, że to niebezpieczne.”
• „To chyba fejk, ale lepiej nie ryzykować…”

Niektórzy zaczynają przekazywać wiadomość dalej – do rodziców, znajomych, na Facebooka.
Pod szkołą pojawiają się kamery lokalnej telewizji.

A prawda?
Okazało się, że zdjęcie pająka zostało wzięte z internetu, a ktoś z nudów zrobił z niego żart.
Efekt? Panika, niepotrzebne nerwy, a na dodatek… poważne konsekwencje dla osoby, która rozprzestrzeniła fake newsa.

Kluczowe pojęcia

Ta sytuacja to przykład fake newsa, czyli fałszywej informacji, która udaje prawdę.
Fake newsy mogą wyglądać bardzo realistycznie, bo często wykorzystują zdjęcia, nagrania lub tytuły, które mają wzbudzić silne emocje: strach, złość albo ekscytację.

Aby zrozumieć, dlaczego fake newsy są tak niebezpieczne, musimy poznać kilka ważnych pojęć:

• Krytyczne myślenie – umiejętność analizowania informacji, zadawania pytań i sprawdzania, czy coś jest prawdą.
  To jak bycie detektywem – nie wierzysz od razu w to, co słyszysz, tylko sprawdzasz dowody.
• Społeczność – grupa ludzi połączonych wspólnym miejscem, np. szkoła, miasto, wieś.
  Fake newsy mogą wpływać na całą społeczność, powodując panikę lub kłótnie.
• Samorząd – grupa osób wybranych do reprezentowania innych, np. samorząd szkolny lub samorząd gminy.
  Samorząd działa w imieniu społeczności i podejmuje decyzje dla wspólnego dobra.
• Konstytucja – najważniejszy dokument w państwie, który mówi o prawach i obowiązkach obywateli.
  W Polsce chroni m.in. wolność słowa, ale też odpowiedzialność za to, co mówimy i publikujemy.

Dlaczego fake newsy są groźne?

Fake newsy rozprzestrzeniają się bardzo szybko – często szybciej niż prawdziwe informacje.
Dlaczego?
Bo są emocjonujące, a ludzie lubią przekazywać dalej rzeczy, które ich szokują.

Skutki fake newsów mogą być poważne:

• strach i panika wśród ludzi,
• podejmowanie złych decyzji (np. unikanie szczepień z powodu nieprawdziwych informacji),
• niszczenie reputacji niewinnych osób,
• kłótnie i podziały w społeczeństwie.

Przykład ze świata – rekin na autostradzie

Podczas huraganu w USA w internecie pojawiło się zdjęcie rekina pływającego po zalanej ulicy.
Wyglądało na prawdziwe: widać było samochody stojące w wodzie i ogromnego drapieżnika.
Ludzie zaczęli udostępniać zdjęcie, a nawet niektóre gazety je powieliły.

Dopiero po kilku dniach eksperci odkryli, że to fotomontaż:

• zdjęcie rekina pochodziło z oceanu,
• a ktoś wkleił go komputerowo w zdjęcie ulicy.

Ten przykład pokazuje, jak łatwo nabrać nawet dorosłych i profesjonalistów, gdy informacja jest przedstawiona w emocjonujący sposób.

Przykład z Polski – panika w pandemii

Na początku pandemii COVID-19 w Polsce pojawiła się plotka, że rząd zamknie wszystkie sklepy spożywcze.
W ciągu kilku godzin tysiące ludzi zaczęło kupować na zapas makaron, mąkę i papier toaletowy.
W sklepach zrobiły się gigantyczne kolejki, a niektórzy kłócili się o ostatnie produkty na półkach.

Później okazało się, że była to nieprawdziwa informacja.
Sklepy miały być otwarte cały czas, ale ktoś wymyślił fake newsa i wywołał chaos.

Ten przykład pokazuje, że fake newsy mogą mieć realne skutki, wpływając na zachowanie całych społeczności.

Jak ten temat dotyczy młodzieży

Możesz myśleć: „Ja mam dopiero 13 lat, co mnie obchodzą fake newsy?”

A jednak fake newsy dotyczą bezpośrednio młodych ludzi:

• Media społecznościowe – młodzież korzysta z TikToka, Instagrama, YouTube’a.
  To właśnie tam pojawia się najwięcej nieprawdziwych informacji, np. o zdrowiu, wyglądzie czy sławnych osobach.
• Samorząd uczniowski – jeśli w klasie lub szkole krążą nieprawdziwe plotki, mogą zniszczyć współpracę.
  Samorząd uczniowski powinien reagować, dbać o prawdę i dobre relacje.
• Wolontariat – wolontariusze pomagają innym, a to wymaga zaufania.
  Jeśli organizacja wolontariacka padnie ofiarą fake newsów, może stracić wsparcie i środki na pomoc.
• Wasza przyszłość jako obywateli – za kilka lat będziecie mogli głosować w wyborach.
  Fake newsy mogą wpłynąć na to, jakie decyzje podejmiecie, dlatego już teraz warto się uczyć, jak odróżniać prawdę od fałszu.

Lista zasad – jak chronić siebie i innych przed fake newsami

1. Sprawdzaj źródło informacji.
   1. Czy to poważne medium, czy anonimowa osoba z internetu?
   1. Policja, szkoła czy urząd miasta zawsze podpisują swoje komunikaty.
2. Szukaj potwierdzenia w kilku miejscach.
   1. Jeśli coś jest prawdą, znajdziesz to na różnych stronach, nie tylko w jednym filmiku.
3. Uważaj na emocje.
   1. Fake newsy są często tworzone tak, by wywołać strach albo złość.
   1. Jeśli coś cię nagle bardzo porusza – zatrzymaj się i pomyśl.
4. Nie udostępniaj, jeśli nie masz pewności.
   1. Przekazywanie dalej fake newsa czyni cię jego współtwórcą.
5. Rozmawiaj z dorosłymi i rówieśnikami.
   1. Jeśli coś cię niepokoi, porozmawiaj z nauczycielem, rodzicem lub samorządem uczniowskim.

Prawda jest jak kompas, który pomaga nam znaleźć właściwą drogę.
Fake newsy to mgła, która zaciemnia widok i utrudnia podejmowanie dobrych decyzji.

Jako młodzi obywatele macie w sobie siłę, by być strażnikami prawdy:

• sprawdzajcie informacje,
• rozmawiajcie z innymi,
• nie pozwólcie, by fałsz kierował waszymi decyzjami.

Każde kliknięcie, każde udostępnienie to wybór.
Wybierajcie mądrze – bo przyszłość naszej społeczności zależy również od was.

Ćwiczenie aktywizujące – „Detektywi prawdy”

Cel: nauczyć się rozpoznawać fałszywe informacje.

Przebieg:

1. Podziel klasę na 3–4 grupy.
2. Każda grupa dostaje trzy krótkie newsy – dwa fałszywe, jeden prawdziwy.
   1. Np.
      1. „W mieście znaleziono wilka chodzącego po centrum.”
      1. „Została otwarta nowa biblioteka.”
      1. „W jeziorze widziano krokodyla.”
3. Zadaniem grupy jest zdecydować, który news jest prawdziwy, stosując zasadę pięciu pytań:
   1. Kto to napisał?
   1. Czy ktoś to potwierdził?
   1. Czy to wygląda naturalnie?
   1. Jakie emocje wzbudza ta wiadomość?
   1. Czy to w ogóle możliwe?
4. Na koniec grupy przedstawiają swoje wnioski i tłumaczą, jak podjęły decyzję.