W 2020 roku, na początku pandemii COVID-19, w mediach społecznościowych w Polsce pojawiły się informacje, że rząd planuje całkowite zamknięcie sklepów spożywczych.
Wiadomość była opatrzona zdjęciami pustych półek z zagranicznych sklepów i dramatycznym nagłówkiem:

„Od jutra wszystkie sklepy będą zamknięte! Zróbcie zapasy na kilka miesięcy!”

Efekt?

• W ciągu kilku godzin ludzie masowo ruszyli do sklepów.
• Tworzyły się gigantyczne kolejki, w których dochodziło do kłótni.
• W internecie pojawiły się zdjęcia pustych półek, co jeszcze bardziej nakręcało panikę.

Kilka dni później rząd wydał oficjalne oświadczenie: sklepy nigdy nie miały być zamykane.
To był klasyczny fake news, który wywołał chaos i realne straty finansowe.

Pytanie do dyskusji:
Jak myślicie, dlaczego tak wiele osób uwierzyło w tę informację, zanim ją sprawdzono?
Jakie emocje były tu kluczowe?

Kluczowe pojęcia

• Fake news – celowo spreparowana, fałszywa informacja przedstawiona jako prawdziwa.
  Może być oparta na prawdziwych zdjęciach wyrwanych z kontekstu lub całkowicie zmyślonych treściach.
• Dezinformacja – proces celowego wprowadzania społeczeństwa w błąd, często stosowany w polityce lub wojnie informacyjnej.
  Fake news jest jednym z narzędzi dezinformacji.
• Wolność słowa – prawo gwarantowane przez Konstytucję RP (art. 54), które pozwala każdemu wyrażać opinie i przekazywać informacje.
  Ale! Wolność słowa nie oznacza prawa do kłamstwa – prawo przewiduje odpowiedzialność za pomówienia i oszustwa.
• Demokracja – system, w którym obywatele mają wpływ na władzę poprzez wybory i udział w życiu publicznym.
  Świadome decyzje wyborców zależą od rzetelnej informacji – jeśli informacja jest fałszywa, demokracja słabnie.

Prawdziwe case study

Case 1 – Polska: wybory samorządowe 2018 i fake newsy w internecie

W czasie wyborów samorządowych w 2018 roku w internecie pojawiły się fałszywe plakaty wyborcze kilku kandydatów.

• Na plakatach znajdowały się hasła, których kandydaci nigdy nie wypowiedzieli, np. dotyczące likwidacji świadczeń socjalnych.
• Zdjęcia wyglądały realistycznie – jak prawdziwe materiały wyborcze.
• Publikowano je na lokalnych grupach Facebookowych tuż przed ciszą wyborczą.

Skutek:

• Wielu mieszkańców uwierzyło w treść plakatów.
• Kandydaci musieli publicznie dementować fałszywe informacje zamiast prowadzić normalną kampanię.
• Policja i PKW prowadziły postępowania w sprawie prób manipulacji wynikami wyborów.

To pokazuje, że fake news może mieć bezpośredni wpływ na decyzje wyborców – a więc na demokrację.

Case 2 – Świat: wybory prezydenckie w USA 2016

Podczas kampanii prezydenckiej w USA w 2016 roku powstały całe fabryki fake newsów.
Najbardziej znany przykład to głośna afera „Pizzagate”:

• W internecie pojawiła się teoria spiskowa, że w pewnej pizzerii w Waszyngtonie działa siatka handlu dziećmi, w którą rzekomo zaangażowani byli politycy.
• Na portalach społecznościowych publikowano zmanipulowane zdjęcia, „dowody” i dramatyczne opisy.
• Tysiące osób uwierzyło w tę historię.

Kulminacją była sytuacja, gdy uzbrojony mężczyzna wtargnął do pizzerii, aby „uratować dzieci”.
Nie znalazł żadnych dowodów, bo cała historia była zmyślona od początku do końca.

Ten przykład pokazuje, że fake newsy mogą prowadzić do realnego zagrożenia życia i zdrowia.

Case 3 – Globalny problem: fake newsy o pandemii COVID-19

W 2021 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) nazwała zjawisko „infodemią” – pandemią fałszywych informacji.
Jednym z najbardziej szkodliwych fake newsów była teoria, że szczepionki zawierają mikroczipy służące do kontroli ludzi.

• Te filmiki i posty były powielane miliony razy na TikToku i Facebooku.
• W wielu krajach spadło zaufanie do szczepień, co doprowadziło do wzrostu zachorowań i zgonów.

To pokazuje, że fake newsy nie tylko wprowadzają chaos, ale mogą zagrażać zdrowiu publicznemu.

Dlaczego ludzie wierzą w fake newsy?

1. Emocje – strach, gniew, poczucie zagrożenia sprawiają, że przestajemy myśleć krytycznie.
   Przykład: zdjęcie pustych półek w sklepie działa jak alarm – ludzie odruchowo biegną robić zapasy.
   
   
2. Efekt potwierdzenia – wierzymy w to, co pasuje do naszych poglądów.
   Jeśli ktoś nie ufa politykom, łatwiej uwierzy w teorię spiskową na ich temat.
   
   
3. Presja grupy – jeśli wszyscy znajomi na grupie Messengerowej coś udostępniają, trudno się temu sprzeciwić.
4. Brak edukacji medialnej – wielu ludzi nie wie, jak sprawdzać źródła i rozpoznać manipulację.

Skutki fake newsów

• Polaryzacja społeczeństwa – dzielenie ludzi na wrogie obozy.
• Chaos informacyjny – nie wiadomo, komu wierzyć, co prowadzi do frustracji.
• Spadek zaufania do instytucji – np. do mediów, nauki, państwa.
• Niebezpieczne decyzje – jak rezygnacja z leczenia czy agresja wobec niewinnych osób.
• Osłabienie demokracji – wybory stają się grą manipulacji zamiast świadomych decyzji.

Jak ty możesz działać

1. Uczyć się krytycznego myślenia
   1. Zanim coś udostępnisz, zadaj sobie pytania:
      1. Kto to napisał?
      1. Czy ktoś to potwierdził?
      1. Czy to logiczne i możliwe?
2. Korzystać z narzędzi fact-checkingowych
   1. Strony jak Demagog.pl czy AFP Sprawdzam pokazują, które informacje są prawdziwe, a które fałszywe.
3. Działać w samorządzie uczniowskim
   1. Organizować kampanie informacyjne, np. o bezpiecznym korzystaniu z internetu.
4. Wolontariat cyfrowy
   1. Wspieranie inicjatyw, które walczą z dezinformacją.
5. Świadomy udział w wyborach
   1. Już w wieku 18 lat można głosować – to moment, kiedy wiedza o prawdziwych i fałszywych informacjach staje się kluczowa.

Fake newsy to poważne zagrożenie – nie tylko dla internetu, ale dla całego społeczeństwa.
Mogą wywoływać strach, niszczyć relacje i wpływać na decyzje polityczne, a w skrajnych przypadkach zagrażać zdrowiu i życiu ludzi.

Świadomy obywatel to ten, który:

• sprawdza informacje,
• nie ulega emocjom,
• działa dla dobra społeczności.

Za kilka lat to wy będziecie decydować o przyszłości – w wyborach, w pracy, w lokalnych społecznościach.
To, jak nauczycie się rozpoznawać prawdę od fałszu, wpłynie na jakość demokracji w Polsce i na świecie.

Ćwiczenie aktywizujące – „Analiza fake newsa”

Cel: nauczyć się rozpoznawać manipulację.

1. Klasa dzieli się na 4 grupy.
2. Każda grupa dostaje wydruk posta z mediów społecznościowych (na bazie prawdziwego fake newsa, np. zdjęcie rekina na autostradzie lub pustych półek w sklepie).
3. Zadanie grupy:
   1. Wskazać elementy, które wzbudzają emocje.
   1. Sprawdzić źródła – czy ta informacja jest gdzieś potwierdzona.
   1. Opracować plan, jak wytłumaczyć innym, że to fake news.
4. Na koniec każda grupa przedstawia swoje wnioski klasie.